ตตฺถ กตมํ ปญฺญินฺทฺริยาธิฏฺฐานํ?

ปญฺญา หิ เสฏฺฐา โลกสฺมินฺติ วิตฺถาเรนฯ

ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, ปญฺญา – สุตมยี, จินฺตามยี, ภาวนามยี, อิทํ ปญฺญินฺทฺริยาธิฏฺฐานํ สุตฺตํ, อิมานิ อินฺทฺริยาธิฏฺฐานานิ อสาธารณานิ สุตฺตานิฯ

[39] ตตฺถ กตมานิ สาธารณานิ อินฺทฺริยาธิฏฺฐานานิ สุตฺตานิ?

อวีตราโค [อ. นิ. 6.54] กาเมสุ, ยสฺส ปญฺจินฺทฺริยา มุทู;

สทฺธา สติ จ วีริยํ, สมโถ จ วิปสฺสนา;

ตาทิสํ ภิกฺขุมาสชฺช, ปุพฺเพว อุปหญฺญติฯ

ปญฺจิมานิ อินฺทฺริยานิฯ สทฺธินฺทฺริยาทิอินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตีสุ อเวจฺจปฺปสาเท วิตฺถาเรน สุตฺตํ กาตพฺพํฯ อิมานิ สาธารณานิ อินฺทฺริยาธิฏฺฐานานิ สุตฺตานิฯ ยํ ยสฺส สมฺพนฺธํ กุสลสฺส วา อกุสลสฺส วา เตน เตน อธิฏฺฐาเนน ตํ สุตฺตํ นิทฺทิสิตพฺพํ, นตฺถญฺโญ ธมฺโม นิทฺทิสิตพฺโพฯ ตตฺถ สาธารณํ กุสลํ นาปิ กุสลํ อกุสลํ ยถา สาธารณานิ จ กุสลมูลานิ สาธารณานิ จ อกุสลมูลานิ อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ ปชหติ…เป.… จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา กุสลํ อกุสลญฺจฯ

ตตฺถิมา อุทฺทานคาถา

วิตกฺโก หิ มมตฺถิโก [ปมตฺถิโก (ปี.)], ททํ ปิโย นโร อิติ;

โย ปาณมติปาเตติ, ตีณิ ตสฺส พาลลกฺขณํฯ

สตญฺเจว สหสฺสานํ, เย จ สมณพฺราหฺมณา;

ฉนฺทา โทสา ภยา โมหา, จตูหิ อคตีหิ จฯ

อสุภานุปสฺสิํ วิหรนฺตํ, นิมิตฺเตสุ อสุภา จ;

เอกมฺปิ เจ ปิยํ ปาณํ, มิตฺตา สเจ สุภาสิตาฯ

ปญฺญา หิ เสฏฺฐา โลกสฺมิํ, อนุญฺญา ตีณิ อินฺทฺริยานิ;

กุสลากุสลมูลานิ จ, ตุลมตุลญฺจ สมฺภวํฯ

กาเยน กุสลํ กเร, ตีณิ สุจริตานิ จ;

สุภาสิตํ อุตฺตมมาหุ, สนฺโต วจีสุจริตานิ จฯ

กาเยน จ กุสลํ กยิรา, มโนทุจฺจริตานิ จ;

กายานุรกฺขี จ สทา, ติสฺโส จ ปาริสุทฺธิโยฯ

ยสฺส สทฺธา ตถาคเต, สมุปฺปาเท จ เทสิโต;

อารมฺภถ นิกฺกมถ, ยา จ สมฺมปฺปธานตาฯ

สตีมโต สทา ภทฺทํ, สติปฏฺฐานภาวนา;

อากงฺขโต จ อนญฺญาณํ, เย จ ตีณิ สมาธโยฯ

ปญฺญา หิ เสฏฺฐา โลกสฺมิํ, ติสฺโส ปญฺญา ปกาสิตา;

อวีตราโค กาเมสุ, ตเถว ปญฺจินฺทฺริยาฯ

อิติ เถรสฺส มหากจฺจายนสฺส

ชมฺพุวนวาสิโน เปฏโกปเทเส

ตติยภูมิ สุตฺตาธิฏฺฐานํ นามฯ

4. สุตฺตวิจยจตุตฺถภูมิ

[40] ตตฺถ กตโม สุตฺตวิจโย?

ตตฺถ กุสเลหิ ธมฺเมหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ ปุพฺพาปรโส สาธุกํ อุปปริกฺขิยติฯ กิํนุ โข อิทํ สุตฺตํ อารภิ…เป.… เตหิ สุตฺเตหิ สห อธิสนฺนฏฺเฐหิ ยุชฺชติ อุทาหุ น ยุชฺชตีติ?

ยถา ภควา กิเลเส อาทิมฺหิ ตตฺถ เทเสติฯ กิํ เทสิตํ? เตสํ กิเลสานํ ปหานํ อุทาหุ โน เทสิตนฺติ อุปปริกฺขิตพฺพํฯ ยทิ น เทสิตํ ภควติ เตสํ กิเลสานํ ปหานํ กุสลา ธมฺมา ปริเยสิตพฺพา ยตฺถ เต อกุสลา ปหานํ คจฺฉนฺติฯ สเจ สมนฺเนหมาโน น ลภติฯ ตตฺถ อกุสลา ธมฺมา อปกฑฺฒิตพฺพา วีมํสิตพฺพา, สํกิเลสภาคิยสุตฺตํ, ยทิ กิเลสา อปกฑฺฒิยนฺตาฯ เย วา น เทนฺติ ตตฺถ อุปปริกฺขิตพฺพา อริยมคฺคธมฺมา ตาสุ ภูมีสุ กิเลสา ปหานํ คจฺฉนฺติ, อุทาหุ น คจฺฉนฺตีติฯ ยตฺตกา ปน กิเลสา เทสิตาฯ น ตตฺตกา อริยธมฺมา เทสิตาฯ ยตฺถ กิเลสา ปหานํ คจฺฉนฺติ, ตตฺถ เย กิเลสา อริยธมฺมานํ ปฏิปกฺเขน น ยุชฺชนฺติ, เต อปกฑฺฒิตพฺพา, สเจ อปกฑฺฒิยนฺตา โยชนํ เทติฯ ตตฺถ เอวํ วีมํสิตพฺพํฯ ทฺเว ตีณิ วา ตทุตฺตริ วา กิเลสา เอเกน อริยมคฺเคน ปหานํ คจฺฉนฺตีติฯ สเจ เอวํ วีมํสิยนฺตา โยชนํ เทติ, ตตฺถ อุปปริกฺขิตพฺพํฯ ปรมฺปราย วา ปิฏกสมฺปทาเนน วา สุตฺตสฺส อตฺโถ จ นตฺโถ จฯ ยํ วา น สกฺกา สุตฺตํ นิทฺทิสิตุํ เนว สุตฺตํ วิจิกิจฺฉิตพฺพํฯ เอวํ ยถา อาทิมฺหิ กุสลา ธมฺมา โหนฺติฯ